Bir isimden önce gelerek onu nitelik ya da nicelik bakımından belirleyen kelimelere “sıfat” denir.
Bir kelimenin sıfat sayılabilmesi için;
- Bir isimden önce gelmesi,
- Nitelik ya da nicelik bildirmesi gerekir.
Bu açıdan bakarsak bir sıfat tamlaması
Sıfat unsuru + İsim Unsurundan oluşur.
Sarı (tek başına kullanıldığında rek ismi)
Sarı çiçek (Bir ismin önüne geldiğinde sıfat olur)
Bir sıfatla bir isimden oluşan tamlamalara sıfat tamlaması denir. Sıfatlar her zaman bir isimden önce gelir ve ismi niteler.
Tamlayan(Sıfat) tamlanan(İsim)
İki kardeş
yeni bina
Bir sıfat birden fazla ismi niteleyebilir.
Yeni elbiseler, ayakkabılar aldı.
Birden çok sıfat bir ismi niteleyebilir.
Çalışkan, terbiyeli, sevimli öğrenciler.
Sıfat tamlamasında asıl unsur isimdir. Sıfat ismi nitelemek ya da belirtmek için vardır. Türkçede asıl unsurlar sonda bulunur kuralına uygun olarak isim sonda bulunur.
Not. Sıfatlar isimler gibi çekim eki almazlar. Alırlarsa isim görevi yaparlar. (Adlaşmış sıfat olurlar.)
Çalışkan öğrenciyi severim.
Sıfat İsim
Çalışkanları severim.
Adlaşmış sıfat
Sıfatlar iki ana gruba ayrılır:
1-Niteleme Sıfatları: Sıfat: İsimleri renk, biçim, durum yönüyle niteleyen ya da onların sırasını, sayısını, yerini, yönünü belirten sözcükler sıfatlardır.
Bir varlık özelliklerinin toplamıdır ve o özellikleri ifade eden sözcükler ise sıfatlardır.
Niteleme Sıfatları: Varlıkları, adları, biçim, renk, durum yönüyle niteleyen sıfatlardır. Bu sıfatlar ada yöneltilen “nasıl” sorusunun karşılığıdır. Varlığın kendinde olan özellikleridir.
Örnek: kırılgan duygular
yeşil örtü
tutarlı düşünce
2- Belirtme Sıfatları:
Belirtme Sıfatları: Adın, varlığın belirtilmesi için kullanılan sözcüklerdir. Bunlar, isimlerin kendinde olan özellikleri değildir. Anlık kullanımları vardır.
A.İşaret (Gösterme) Sıfatları: Varlıkları işaret yoluyla belirten sıfatlardır.
Örnek:Bu, şu, o, beriki, öteki, öbür, diğer...
Uyarı:Yer bildiren sözcükler “–ki” sıfat yapım ekini alarak “yer bildiren işaret sıfatı” olurlar.
Örnek:Yüreğimdeki sızı/Evdeki dolap
NOT: İşaret sıfatları çekim eki alırsa “işaret zamiri” olur.
Şunu versene. Şu kitap.
Böylesini görmedim. Böyle insan.
B.Sayı Sıfatları:
Varlığın sayı ile ifade edilebilen özelliklerini belirtir.
- Asıl Sayı Sıfatları:Varlığın sayısını, kaç tane olduğunubildirir.
Örnek:Beş gün/ 1.853.917 asker
Uyarı:Sayı sıfatı olan adlar çoğullanmaz. (Özel adlar ve kalıplaşmış kullanımlar hariç)
Örnek:Altmışevler, Kırkkonaklar, Yedi Cüceler (özel ad)Üç büyükler(kalıplaşmış kullanım)
- Sıra Sayı Sıfatları:Varlıkların sırasını bildirir. “–ıncı / –inci” ekiyle oluşturulur.“İlk, son, ortanca” sözcükleri de sıra sayı sıfatı kabuledilir.Örnek:Haftanın birinci (ilk) günü.Ortanca kardeş / Son savaş
- ÜleştirmeSayı Sıfatları:Varlıkların eşit biçimde bölümlere ayrıldığını gösterir. Üleştirme, paylaştırma anlamına gelir. “–er, –ar” ekleri ile yapılır.(Sözcük sesli harfle bitiyorsa ‘’–şer,-şar’’biçiminde de kullanılır.)
Örnek:Yedişer gün/Beşer futbolcuİkişer kitap/Üçer ay
- Kesir Sayı Sıfatları: Varlıkların birden küçük bölümlerini ifade eden sıfatlardır.
Örnek:ÇeyrekaltınYüzde seksen başarı
C. Belgisiz Sıfatlar: Belgisiz sözü, belirsiz, kesinlik bildirmeyen, yarı belli gibi anlamlar içerir.Birkaç, biraz, bazı, çok,birçok, hiçbir, birtakım, bütün, her... gibi sözcükler belgisizlik ifade eder.
Örnek:Bazı işler / Kimi kitaplarBütün çareler / Birçok soru
D.Soru Sıfatları:Adları soruyoluyla belirten sözcüklerdir. Sınırlı sayıda soru sıfatımız vardır.
Örnek:Ne kadar kağıt istiyorsun? Kaç gün yoksun? Ne gün görüşürüz?
E.Unvan Sıfatları:Yapılan işe, sosyal konuma, mesleğe, kişiliğe, akrabalık konumuna göre kullanılan çeşitli unvanlar vardır.
Örnek:Ertan Bey / Öğretmen NilgünNevinHala / Doktor HüseyinMareşal Fevzi Çakmak/ Adanalı Halil
Sıfatlarda Anlam Dereceleri(Pekiştirme):
m, p, r, s harfleriyle niteleme sıfatlarını pekiştirebiliriz.
Örnek: masmavi gökler, dümdüz arazi, tertemiz ev
Kimi pekiştirmelerde araya –e, –a ünlüsü girer.
Örnek:sap–a–sağlam yapıyap–a–yalnız adam çep–e–çevre duvar
Dilimizde ikileme biçiminde tekrarlanan sıfatların arasına “mı” ve “ama” getirilerek pekiştirme yapılabilir.
Örnek: zor–ama–çok zor süreç, sevimli–mi–sevimli bebek, tas tas çorba, öbek öbek ekinler
Sıfatlar aşağıdaki şekillerde de pekiştirilir.
1. İkilemeler Yoluyla;
Uzun uzun kavaklar,
güzel güzel çocuklar,
elma elma yanaklar,
saçma sapan sözler...
2. İkilemelerin Arasına “mi” soru edatı getirilerek;
İnce mi ince gömlek,
sıcak mı sıcak hava,
yeni mi yeni ev...
Not: Pekiştirmelerde bazen ünlü türemesi de olabilir.
Sapasağlam elma,
gencecik kız,
çepeçevre çit,
yapayalnız insan...
Yapıları bakımından sıfatlar
- Basit Sıfatlar
Yapım eki almamış kök hâlindeki sıfatlardır.
Yeni kalem,
beyaz çorap,
eski eser.
- Türemiş Sıfatlar
Yapım eki almış sıfatlardır.
Çiçekli örtü,
tuzsuz yemek,
soğuk içecek
- Bileşik Sıfatlar
- Kurallı Bileşik Sıfatlar
Farklı yollarla bileşik sıfat yapılabilir.
1- Sıfat tamlamasının sonuna “–li, -lik, -sız” ekleri getirilerek yapılır.
Mavi elbise+li çocuk mavi elbise
Birleşik Sıfat İsim sıfat İsim
iki ay+lık bebek
beş kuruşsuz adam.
2- Bir isim tamlamasında tamlanan eki düşürülerek –li eki getirilip bileşik sıfat yapılır.
Örnek:
Yüzme havuzu – Belirtisiz İsim Tamlaması
Tamlayan Tamlanan
yüzme havuzlu ev Sıfat Tamlaması
Birleşik Sıfat İsim
Türk Bayrağı- Türk Bayraklı kale
3- Bir sıfat tamlamasında isimle sıfatın yerleri değiştirilip sıfata üçüncü kişi iyelik eki “–i” getirilerek yapılır.
büyük bahçe ------ bahçesi büyük ev
tatlı elma ------ elması tatlı ağaç
yeni araba ------ arabası yeni adam.
Anlamca Kaynaşmış Bileşik Sıfatlar
İki sözcüğün birleşip kaynaşmasından oluşan sıfatlardır.
açıkgöz öğrenci,
uyurgezer adam,
mirasyedi genç,
birkaç öğrenci,
birçok insan,
gelişigüzel davranış.
SIFATLARDA KÜÇÜLTME
Azalma, küçülme, acıma ifadesi yüklemek için sıfata eklenen “–cik, -cek, -ımsı, -ımtrak, -rak” ekleriyle oluşturulurlar.
Nesnenin niteliğinin azaldığını (küçüldüğünü) ifade eder.
küçücük çocuk,
ufacık eller,
kısacık etek,
çocuksu tavır,
mavimsi gök,
beyazımtırak diş…
Sıfatlarda Derecelendirme
- Eşitlik:
“Kadar, gibi” sözcükleriyle yapılır. Erzurum kadar soğuk şehir.
Senin gibi güzel bir insan.
- Üstünlük:
“Daha” zarfıyla yapılır.
Kitaptakinden daha zor sorular.
Yalnızlıktan daha güzel bir şey.
- En Üstünlük Derecesi
“En” zarfıyla yapılır.
En çalışkan çocuk.
En büyük bahçe.
- Aşırılık Derecesi
“Pek, çok, fazla, pek çok, pek fazla, gayet..” zarflarıyla yapılır.
Pek fakir aile.
Çok başarılı öğrenci.
Fazla zor soru.
Gayet güzel cevap.
Sıfatların Adlaşması
Kimi sıfat tamlamalarında isim olan kelime düşer. Bu durumdaki sıfatlara “adlaşmış sıfat” denir.
Örnek: İhtiyar adamlar inatçı oluyor.
Sıfat + İsim
İhtiyarlar inatçı oluyor.
Adlaşmış Sıfat
Karma Tamlamalar
Sıfat tamlamaları isim tamlamalarıyla birlikte kullanılabilir.
Evin güzel bahçesi güzel bahçe: Sıfat Tamlaması (Tamlananı sıfat tamlaması olan bir isim tamlaması)
Tamlayan Tamlanan
Yüksek dağların karı yüksek dağ: sıfat tamlaması (Tamlayanı sıfat tamlaması olan bir isim tamlaması)
Tamlayan Tamlanan
Bal sarısı kazak
çimen yeşili boya
apartman kapıcısı Abdurrahman
Not: Bir sıfat hâl eki almış bir isimle tümlenebilir. Buna tümlenmiş sıfat denir.
Keyfine düşkün adam.
Çocukları seven arkadaşım.