1.İSİMLER
(ADLAR)
Kainattaki varlıkları karşılayan kelimelere “isim” denir.
İsimler değişik yönlerden incelenir:
1. Cins İsmi (Tür adı): Aynı türden varlıkları karşılayan isimlerdir.
Örnek:
Kitap, defter, ağaç, kalem, sınıf, vb.
2.Özel İsim: Tek bir varlığı, belirli bir topluluğu, kuruluşu, yeri, dini karşılayan isimlerdir.
A) Varlıklara verilişlerine göre:
Tür adlarının başlıcaları şunlardır:
1.Eylem adları(isim-fiiller): geliş, okuma, içmek
2.Renk adları: mavi, yeşil, kırmızı.
NOT: Renk adları bir ismi nitelerse sıfat olur.
Sarı papatya.
3.Zaman adları: Sabah, akşam, gündüz, bugün…
NOT: “Ne zaman” sorusuna cevap verirse zarf olur.
Daha sabah olmamıştı. (Ad)
Sabah bir gürültüyle uyandım. (zarf)
4.Sayı adları: Bir, üç yüz…
NOT: Varlıkların sayılarını bildirirse sıfat olur.
Üç elma, Beş çocuk.
5.Yansımalar: Cız, tık, pat, şırıl şırıl, çatır çutur…
a-Her zaman büyük harfle başlar.
b-Aldıkları çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılır. Amasya’ya, Ayşe’nin
NOT: Özel bir isimden, yapım eki alarak türemiş özel isimlere gelen çekim ekleri kesme işareti ile ayrılmaz. Örnek: Türkçeye
c-Özel isimlere getirilen yapım ekleri ayrılmaz. Erzurumlu, Ahmetgil, Türklük, Ayşecik, Sevimler,
d-p, ç, t, k, ünsüzlerinden biriyle biten bir özel isim ünlü ile başlayan bir ek alırsa; p, ç, t, k, söylenişte b, c, d, g, ye dönüşür ama yazılışta bir değişiklik olmaz. “Karabük’e” diye yazılır, “Karabüğe” diye okunur.
e-Ay, Dünya ve Güneş isimleri coğrafî terim olarak kullanıldığında büyük harfle başlar ve aldığı çekim ekleri ayrı yazılır.
Özel isimlerin özellikleri
Yer İsimleri, Adresler: Bayburt,Soma, Ataç Sokağı
Kişi İsimleri ve soy isimleri: Yunus Yılmaz
Millet adları: Türk,İngiliz , İtalyan
Ülke İsimleri: Türkiye, Almanya,İngiltere...
Kitap, dergi, gazete İsimleri :Çalıkuşu,Zaman, Ay Işığı...
Kurum İsimleri: Kızılay,Soma Devlet Hastanesi...
Dil İsimleri: Türkçe,İngilizce,Almanca...
Din ve mezhep İsimleri: İslamiyet,Hıristiyanlık...
Hayvanlara verilen İsimler: Pamuk,Tekir, Karabaş...
Uyarı:Özel isimlerin ilk harfleri her zaman büyük
harfle yazılır.
1. Tekil İsim:Sayıca tek bir varlığı karşılayan
isimlerdir.
Örnek:Çiçek, kitap, masa, kalem...
2. Çoğul İsim:Sayıca birden çok varlığı karşılayan
isimlerdir.
İsimlere “-lar, -ler” eki getirilerek yapılır.
Örnek:Ağaçlar, masalar, kalemler, kitaplar...
3. Topluluk İsmi:Şekil bakımından tekil, anlamca
çokluk ifade eden kelimeleri karşılayan isimlerdir.
Örnek:Halk, millet, ordu, sürü, orman...
B)Karşıladığı varlığın sayısına göre:
“-ler” Çoğul Ekinin Farklı Kullanımları:
1-Soy ve millet ismi yapar: Türkler, Osmanlılar, Selçuklular, Amerikalılar
2-Özel isimlere “aile” anlamı katar: Akşam Sevgilere gideceğim.
3-Özel isimlere “benzerleri” anlamı katar ve kesme işaretiyle ayrılır: Burası Fuzuli’ler , Ali ŞirNevaî’lerdiyarıdır.
4-“Abartma” anlamı katar: Çocuğunu dünyalar kadar seviyor. Hasta, ateşler içinde yanıyor. Öyle terledim ki sular içinde kaldım.
5-“Yaklaşıklık, aşağı-yukarı” anlamı katar: İki yaşlarında bir kızı var. Bugünlerde size uğrayacağım.
6-Zaman bildiren sözcüklere gelerek “daima, her zaman” anlamı katar : Sabahları kahvaltı yapmam. Akşamları kahve içeriz.
7-“Sitem” anlamı katar: Hanımefendi her nedense bizi çağırmamışlar.
8-“Saygı ve nezaket” anlamı katar: Ahmet Bey henüz gelmediler.
C- Varlıkların Niteliğine Göre İsimler
1. Somut İsim: Beş duyu organından herhangi biriyle varlığı farkedilebilen varlıkları karşılayan isimlerdir.
Örnek:Çiçek, müzik, elma...
2. Soyut İsim: Düşünce ve duygu yoluyla varlığı anlaşılabilen, gözle görülemeyen, elle tutulamayan varlıkları karşılayan isimlerdir.
Örnek:Saygı, sevgi, hayal, fikir, sevinç, korku...
İsimler cümlede ya yalın hâlde bulunurlar ya da -i, -e, -de, -den, eklerinden birini almış olarak bulunurlar.
Bahçe, bahçeyi, bahçeye, bahçede, bahçeden
Ev, evi, eve, evde, evden
Adam, adamı, adama, adamda, adamdan
Park, parkı,parka,parkta, parktan
İSMİN HÂLLERİ:
1.Yalın Hal:
Adların; ad durum eklerinden hiçbirini almamış biçimidir.
Yalın haldeki isimler cümlede “özne, belirtisiz nesne, “sözde özne” görevinde bulunurlar.
“Gurbet ne yana düşer usta?”
“Boş zamanlarında resim yapardı.”
“Okul bir güzel temizlendi.”
İsim tamlamalarında tamlayan veya tamlanan olur.
“Masa örtüsü, altın yüzük”
2. Belirtme (yükleme) Durumu:
Adların “-i” hal ekini almış biçimidir.
Bu tür isimler cümlede belirtili nesne görevinde bulunur.
“Bütün gece oğlunu düşündü.”
“Yangın çıkmasın diye ateşi söndürdük.”
3.Yönelme (yaklaşma) Hali:
Adların “-a/-e” hal ekini almış biçimidir.
Bu tür isimler cümlede dolaylı tümleç olur.
“Arkadaşına çok güveniyordu.”
“Düşünceye saygı duymalısınız.”
4.Bulunma Hali:
Adların “-de” hal ekini almış biçimidir.
Bu tür isimler cümlede dolaylı tümleç olur.
“Yarın evde ders çalışalım..”
Okulda buluşalım.
5.Çıkma (ayrılma) Hali:
Adların “-den” hal ekini almış biçimidir.
Bu tür isimler cümlede dolaylı tümleç olur.
“Gözlerinden birer damla yaş döküldü.”
“Saat beşte evden ayrıldı.”
Not:
Bunların dışında tamlayan eki (ilgi hali) olan “-ın/-nın” ;eşitlik hali eki “ca/-ce” hal ekidir.
“Anasının kuzusu”
“İnsanca yaşamak”
-den Ayrılma Ekinin Özellikleri
1-İsimleri fillere bağlar.
okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi...
2- Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; yer, ayrılma, uzaklaşma bildirir:
Ali, evden yeni çıktı.
Birçok seneler geçti dönen yok seferinden.
3-Zarf ve yüklem de yapar.
Gönüldendir şikâyet. (yüklem)
Bebek gürültüden uyandı (zarf)
Yalnızlıktan sıkıldım. (zarf)
4-Durum bildirir:
Yağmur hafiften yağıyor.
Ben onu yakından tanırım.
5- Üstünlük, karşılaştırma bildirir:
Kıldan ince
baldan tatlı
Erzurum'dan soğuk şehir yok.
Bundan iyisi bulunmaz.
6-Bütünün parçasını, bütünden ayrılmayı ifade eder:
Verilen pastadan bir dilim yedi.
Soruların cevabını sözlerimden çıkaracaksınız.
Canından can vermek istiyordu.
7- İsimleri edatlara bağlayarak edat grubu oluşturur:
Akşamdan beri seni arıyoruz.
Yemekten sonra çayı nerede içeceğiz?
8-Sebep bildirir:
Soğuktan tir tir titriyordu.
Yorgunluktan uyuyuverdi.
9- İsim tamlamalarında tamlayan ekinin (-in) yerine kullanılır:
Geçen gün öğrencilerden biri yanıma geldi.
Bu ürünlerden hangisini istediğinizi söyleyin.
10- Yapım eki özelliği kazanarak eklendiği kelimeyi sıfat yapar:
Sudan sebeplerle buradan ayrılıp gitti.
toptan satış
uzaktan akraba
en içten duygular
11- İkilemeler kurar:
Zavallı çocuk günden güne eriyor.
Baştan başa bizim bu topraklar.
Durumumuz yıldan yıla kötüye gidiyor.
Dünden bugüne ne değişti ki...
12- Varlıkların neden, hangi maddeden yapıldıklarını bildirir:
Üstüne yünden bir kazak almıştı.
Tahtadan kılıçlarla oynuyorlardı.
Ayı derisinden post; Rus'tan dost olmaz.
13- Zaman anlamlı kelimelere gelerek zaman anlamı katar:
Bu işi dünden halletmeliydik.
Yarın geceden yola çıkmayı düşünüyoruz.
17- “-den” eki “benzetme” ve “karşılaştırma” anlamları verir.
“Camdan kalp” , “ Kardan beyaz çamaşır.”
Yapılarına göre isimler üçe ayrılır:
1. Basit isimler,
2. Türemiş isimler,
3. Bileşik isimler.
YAPILARINA GÖRE İSİMLER
1. Basit İsimler:
Yapım ekleri ile türememiş ya da birleşme yoluyla yeni anlam yüklenmemiş sözcüklerdir.
Kök durumundaki sözcüklerle yalnızca çekim eki almış olanlar basit yapılıdır.
Kök sözcükler genellikle tek hecelidir.
El, kol, sel, yel, göz, taş, baş, kar, dil, kadın, deniz, çiçek, soba, pencere, araba...
Bunların çekim eki almış halleri
ellerinizi, denizlerden, pencerenizin vs.
2. Türemiş İsimler:
Yapım ekleriyle kök ve gövdelerden geliştirilmiş isimlerdir:
saman-lık, toz-lu, tat-sız, süt-çü, ben-cil, çalış-kan...
Bir sözcüğün türemiş sözcük olabilmesi için, köküyle doğrudan ya da dolaylı bir anlam ilgisi bulunmalıdır.
“Kiracı” sözcüğü “kira”dan türemiştir. Ancak “balık” sözcüğü “bal”dan türememiştir.
Aynı ek, eklendiği sözcüklere farklı anlamlar katabilir:
Çin-ce(dil ismi), dost-ça(yakışır, o tarzda) , ben-ce(bana göre), aylar-ca (süreklilik)...
İSİMDEN İSİM TÜRETEN EKLER
-lık/-lik/-luk/-lük: çiçek-lik, kitap-lık, çamur-luk, kömür-lük...
-cı/-ci/-cu/-cü(-çı/-çi/-çu/-çü): gemi-ci, odun-cu, göz-cü, ekmek-çi, çöp-çü...
-daş/-deş (-taş/-teş):vatan-daş, öz-deş, yurt-taş, ses-teş...
-ti/-tı/-tu/-tü: gürül-tü, horul-tu, hışır-tı, inil-ti...
-cik/-cık (-cuk/-cük): yılan-cık, badem-cik, gelin-cik...
-ce/-ca(-ça/-çe): Millet adlarının sonuna getirilirse o milletin dilinin adını bildirir.
Türk-çe, İngiliz-ce, Alman-ca, insan-ca, aylar-ca, ben-ce, Arap-ça...
NOT:İsimden isim türeten ekler oldukça fazladır. Fakat fazla kullanılmaz. (kum-sal, balık-çıl, kış-la, top-aç, baş-ak...).
FİİLDEN İSİM TÜRETEN EKLER
-mak/-mek: Bu ek, bütün fiil kök ve gövdelerinin sonuna getirilir; fiillerin adını bildiren isimler (mastar) yapar. Bil-mek, gör-mek, oku-mak, git-mek...
(*)-mekekiyle türetilmiş varlık isimleri de vardır: ekmek, çakmak, yemek.
-me/-ma: gör-me,bil-me, oku-ma...
-men/-man: öğret-men, yönet-men, say-man, yaz-man...
-iş/-ış(-uş/-üş): gel-iş, gid-iş, gör-üş....
-gı/-gi/-gu/-gü: sil-gi, çal-gı, duy-gu, gör-gü, iç-ki, at-kı...
-it/-ıt(-ut/-üt): geç-it, yaz-ıt,
-geç: solun-gaç, yüz-geç,süz-geç...
-im/-ım(-um/-üm): seç-im, say-ım, dön-üm, kur-um...
-i/-ı/-u/-ü: gez-i, yaz-ı, ört-ü...
NOT:Fiilden isim türeten ekler oldukça fazladır. Fakat fazla kullanılmaz
3. Bileşik İsimler:
En az iki sözcükten oluşan, tek bir kavramı karşılayan kalıplaşmış sözcüklerdir.
Türemiş sözcükler gibi bunlar da gövde sözcüklerdir:
Bileşik isimler şu yollarla oluşturulur:
1- Biçim Yönünden
a)Yalın durumdaki iki ismin birleşmesiyle oluşur.
Demirbaş, tepegöz
b)Sıfat Tamlaması Biçiminde
Yeşilırmak, boşboğaz, Akdeniz
c)Belirtisiz İsim Tamlaması Kuruluşunda
Denizaltı, ateşböceği, hanımeli, aslanağzı, kuşpalazı, soyadı
d)Bir İsimle Bir Fiilden yapılanlar
Gecekondu, bilgisayar, uçaksavar, ateşkes, imambayıldı
e)İki fiilden oluşanlar
Uyur-gezer, kaptıkaçtı, dedikodu, biçerdöver, gelgit, çekyat, kapkaç, gerçek
f)Ses düşmesi yoluyla oluşanlar
Pazartesi, kahvaltı, sütlâç
2- Anlam Yönünden
a)Her iki sözcük de gerçek anlamını korur.
Toplumbilim, karabiber
b)Sözcüklerden biri gerçek anlamını yitirir.
Atlıkarınca
c)Her iki sözcük de gerçek anlamını yitirir.
Demirbaş, suçiçeği, boşboğaz
-cik,-cek,-ceğiz,-imsi, ekleri isimlere küçültme anlamı verir.
Anneciğimi pek çok özledim. (Sevgi)
Kedicik çok üşümüştü. (Acıma)
Karşıda bir tepecik vardı. (Küçültme)
Yavrucak annesini bekliyordu. (Küçültme)
Bir liracık versen ne olur! (Azımsama)
Yavrucak şaşkın şaşkın bakıyordu. (Acıma)
İSİMLERDE KÜÇÜLTME
Büyücek bir binanın önünde durdu. (Küçültme)
Kadıncağız ne kadar çaresiz! (Acıma)
Yeşilimsi bir kazak aldım. (Benzerlik)
-cikeki bazen kalıcı isimler de yapar. Bunları küçültme olarak değerlendiremeyiz.
Gelincik, bademcik, maymuncuk, beyincik...